Banki w socjalizmie

Banki w socjalizmie, charakterystyczną cechą b. w s. jest znaczny stopień ich koncentracji, co ułatwia stosowanie jednolitego systemu ewidencji procesów pieniężnych, przyspiesza obieg informacji wewnątrz systemu bankowego, umożliwia prowadzenie jednolitej polityki kredytowej. Do podstawowych funkcji b. w s. należy udzielanie kredytów, emitowanie pieniądza gotówkowego, kreowanie i prowadzenie rachunków bankowych; ponadto b. w s. realizują inne zadania, np. organizowanie i przeprowadzanie bezgotówkowych rozliczeń pieniężnych, przeprowadzanie rozliczeń zagranicznych, sprzedaż i skup obcych walut, kasową obsługę budżetu państwa. Przy wykorzystaniu wszystkich tych funkcji banki realizują również zadania związane z oddziaływaniem na gospodarkę i kontrolę procesów pieniężnych (bankowa kontrola). System organizacji bankowości, ukształtowany w latach 30-tych w ZSRR, a następnie przejęty przez kraje socjalistyczne powstałe po II wojnie światowej, polegał na tym, że bank centralny łączył funkcję emisji pieniądza gotówkowego z bezpośrednim kredytowaniem środków obrotowych przedsiębiorstw uspołecznionych, ponadto podlegały mu nieliczne banki specjalne powołane przede wszystkim do finansowania i kontroli inwestycji. w systemie tym działały także instytucje gromadzące oszczędności ludności, a w niektórych krajach również branżowe banki rolne i banki handlu zagranicznego. Taka organizacja bankowości opierała się na zasadzie rozgraniczenia funkcji finansowania i kontroli działalności eksploatacyjnej przedsiębiorstw od finansowania i kontroli inwestycji. Podstawą do rozdzielenia tych funkcji między różne banki był charakter procesów inwestycyjnych w pierwszym okresie rozwoju gospodarki socjalistycznej (głównie budowa nowych zakładów i gałęzi przemysłu), a także zasady planowania, podejmowania i finansowania inwestycji (pełna niemal centralizacja decyzji inwestycyjnych i finansowanie ich z dotacji budżetowych za pośrednictwem banków). W latach 60-tych w wielu krajach socjalistycznych dokonano zmian w strukturze bankowości. Wspólną cechą tych zmian jest łączenie w jednym banku finansowania i kontroli działalności eksploatacyjnej (środków obrotowych) i inwestycji. W niektórych krajach nastąpiło jednocześnie ograniczenie funkcji banku centralnego do emisji pieniądza gotówkowego, refinansowania innych banków i koordynowania polityki kredytowej całego systemu bankowego; natomiast zadania kredytowania środków obrotowych i inwestycji powierzono odrębnym bankom branżowym (NRD, Bułgaria). Przyczyną powstania tendencji do łączenia w jednym banku funkcji kredytowania środków obrotowych i inwestycji są zmiany w rozwoju krajów socjalistycznych, uzasadniające przejście do bardziej intensywnych metod gospodarowania. W dziedzinie inwestycji polegają one na koncentracji wysiłków na modernizacji i rozbudowie istniejącego już aparatu produkcyjnego. W tych warunkach rozgraniczenie finansowania działalności eksploatacyjnej od finansowania inwestycji w poszczególnych przedsiębiorstwach i gałęziach produkcji nie znajdowało uzasadnienia. Problem, czy w gospodarce socjalistycznej bank centralny ma prowadzić bezpośrednią działalność kredytową czy też ma być tylko „bankiem banków”, może być rozpatrywany z punktu widzenia sprawności organizacyjnej całego systemu bankowego. Chodzi o to, czy niezbędna specjalizacja w dziedzinie finansowania różnych gałęzi gospodarki narodowej może być rozwiązana w jednym banku (przy wyodrębnieniu różnych pionów specjalistycznych, poczynając od oddziałów operacyjnych, a kończąc na odpowiednim podziale kompetencji w zarządzie banku), czy też celowi temu może służyć lepiej utrzymanie kilku wyspecjalizowanych banków. Ponieważ bank centralny musi mieć nadzór nad całą działalnością systemu bankowego, rzecz sprowadza się do tego, czy działalność tę ma on prowadzić bezpośrednio, czy za pośrednictwem innych banków jako swoich „pełnomocników”. Poważną rolę odgrywa zakres informacji, które w związku z tym bank centralny uzyskuje bezpośrednio lub za pośrednictwem innych banków. Wysuwa się też poglądy, że do prawidłowego funkcjonowania systemu pieniężno-kredytowego i zachowania równowagi rynkowej pożądane jest wyodrębnienie działalności emisyjnej (w sensie emisji pieniądza gotówkowego) z bezpośredniego prowadzenia działalności kredytowej. Ten punkt widzenia opiera się na powierzchownej ocenie działalności emisyjnej banków i powiązań między emisją pieniądza gotówkowego a działalnością kredytową i kreacją pieniądza bezgotówkowego. Działalność emisyjna obejmuje zarówno kreację pieniądza gotówkowego, jak i pieniądza bezgotówkowego; następuje ona w wyniku zwiększenia działalności kredytowej. W istocie rzeczy chodzi więc o kształtowanie przez bank centralny wielkości działalności kredytowej na podstawie odpowiedniej polityki zasilania rezerw kasowych pozostałych banków. Cel ten można osiągnąć w zdecentralizowanym systemie bankowym (w którym bank centralny nie prowadzi bezpośredniej działalności kredytowej), również przez wyznaczanie limitów kredytowych dla poszczególnych banków. Regulowanie rezerw kasowych banków jest niewątpliwie bardziej elastyczną formą limitowania działalności kredytowej. Nie wszystkie jednak kredyty można limitować, a ponadto w celu zachowania równowagi gospodarczej może nie być obojętna nie tylko struktura kredytów, ale nawet cele, na które są one udzielane. Dlatego w gospodarce socjalistycznej trzeba się posługiwać w większym stopniu selektywną niż ilościową metodą kształtowania działalności kredytowej. Taka zaś metoda koliduje z oddziaływaniem za pośrednictwem kształtowania rezerw kasowych banków, co na szerszą skalę jest stosowane przez banki centralne w krajach kapitalistycznych. Spośród krajów socjalistycznych metoda ta stosowana jest w szerszym zakresie tylko w Jugosławii. Jest jednak charakterystyczne, że właśnie w Jugosławii — gdzie bank centralny jest „bankiem banków” — powołano specjalną służbę księgowości społecznej, stanowiącą jak gdyby skoncentrowany aparat operacyjno-rachunkowy całego systemu bankowego. W Polsce, po zmianach — które nastąpiły w 1970 — działają następujące instytucje bankowe: 1. Narodowy Bank Polski jako bank centralny (emisyjny) udziela bezpośrednio kredytów na finansowanie środków obrotowych i inwestycji wszystkich przedsiębiorstw uspołecznionych i ich zjednoczeń, z wyjątkiem przedsiębiorstw zaliczanych do działów: rolnictwo i leśnictwo oraz handel zagraniczny; prowadzi kasową obsługę budżetu państwa, rachunki innych banków oraz w razie potrzeby udziela tym bankom kredytów refinansowych; sporządza plan kredytowy i kasowy, które obejmują działalność wszystkich instytucji bankowych; 2. Bank Rolny — branżowy bank do obsługi rolnictwa i leśnictwa, udziela też kredytów refinansowych spółdzielniom oszczędnościowo-pożyczkowym;3 . Bank Handlowy SA przeprowadza wszystkie rozliczenia z zagranicą oraz udziela kredytów dla przedsiębiorstw handlu zagranicznego; 4. Bank Polska Kasa Opieki SA prowadzi rozliczenia z zagranicą z tytułu rent, emerytur i różnego rodzaju pieniężnych świadczeń alimentacyjnych, otrzymywanych przez obywateli polskich, a także działalność handlową (sprzedaż towarów za waluty obce); 5. Powszechna Kasa Oszczędności gromadzi oszczędności ludności, a przy współdziałaniu z placówkami poczty organizuje obrót przekazów i czeków, udziela kredytów na indywidualne budownictwo mieszkaniowe ludności miejskiej oraz kredytów na ratalne zakupy towarów i usług; 6. Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe gromadzą oszczędności ludności wiejskiej, udzielają jej kredytów zarówno na cele produkcyjne (z wyjątkiem kredytów długoterminowych udzielanych przez Bank Rolny), jak i na ratalne zakupy towarów. Udział NBP w ogólnej sumie kredytów bankowych na koniec 1970 wynosił 81%, Banku Rolnego 11 %, pozostałych instytucji bankowych 8%.