Pieniężny system w socjalizmie

Pieniężny system w socjalizmie, ogół norm prawnych ustalających: 1. jednostkę monetarną podstawową i jednostki pomocnicze; 2. wartość jednostki monetarnej; 3. sposób zabezpieczenia emisji pieniądza; 4. moc zwalniania od zobowiązań; 5. zakres cyrkulacji; 6. wymienialność na waluty obce. Mimo formalnego podobieństwa norm prawnych, regulujących kapitalistyczny i socjalistyczny system pieniężny, istnieją istotne różnice merytoryczne między tymi systemami, wynikające z faktu, że znajdują one zastosowanie w różnych warunkach społeczno-ekonomicznych. We wszystkich krajach socjalistycznych system pieniężny opiera się na narodowej jednostce monetarnej, najczęściej mającej tradycyjną, historyczną nazwę (rubel w ZSRR, złoty — w Polsce, korona — w Czechosłowacji itd.). Jedynie w przypadku Mongolii wprowadzono nową jednostkę monetarną, ponieważ przed rewolucją nie było tam w ogóle krajowej waluty. We wszystkich krajach socjalistycznych wartość jednostki monetarnej ustalona jest w postaci parytetu złota. Zmianom jednak siły nabywczej jednostki monetarnej (i to zarówno przy jej wzroście, jak i spadku) najczęściej nie towarzyszy zmiana ustalonego prawnie parytetu złota, co nadaje samej instytucji parytetu w gospodarce socjalistycznej charakter raczej formalny. Faktyczna siła nabywcza jednostek monetarnych jest wynikiem realizowanej przez państwo polityki cen wyznaczanej przez wiele różnorodnych czynników i nie zależy od ustalonego ustawowo parytetu. We wszystkich krajach obozu socjalizmu znajdują się w obiegu bilety bankowe niewymienialne na złoto czy inny kruszec. Oprócz biletów bankowych, w niektórych krajach socjalistycznych (np. w ZSRR i Czechosłowacji) znajdują się w obiegu także bilety skarbowe i emitowany na prawach biletów skarbowych pieniądz zdawkowy. W innych krajach prawnej różnicy między pieniądzem zdawkowym a biletami bankowymi nie ma; oba rodzaje znaków pieniężnych są emitowane przez bank. Różnica między biletami bankowymi a biletami skarbowymi jest często zewnętrzna — formalna. Całość emisji — zarówno biletów skarbowych, jak i biletów bankowych oraz pieniądza zdawkowego — jest w tych krajach realizowana przez centralny bank emisyjny (banki i ich rodzaje). Skarb państwa nie dokonuje emisji, na skutek czego — mimo formalnej różnicy w określeniu znaków pieniężnych — całość emisji ma charakter kredytowy. W związku z tym w systemach pieniężnych tych krajów, mimo formalnego istnienia biletów skarbowych, nie ma żadnej różnicy w zakresie ich cyrkulacji i mopy zwalniania od zobowiązań w porównaniu z biletami bankowymi; jedne i drugie są pełnoprawnym środkiem płatniczym, co ostatecznie pozwala stwierdzić, że odróżnianie biletów bankowych od biletów skarbowych — w tych krajach socjalistycznych, gdzie istnieją takie dwa rodzaje znaków pieniężnych — opiera się tylko na względach zachowania pewnej tradycji i nie ma w aktualnej sytuacji istotnego znaczenia ekonomicznego czy prawnego. W systemach pieniężnych państw socjalistycznych na ogół nie ma postanowień co do zabezpieczenia pieniądza. Jedynie w przypadku biletów skarbowych spotyka się stwierdzenie, że za ew. pretensje ich posiadaczy państwo socjalistyczne odpowiada całym swoim majątkiem, co znowu ma raczej formalne znaczenie i tylko historyczne uzasadnienie. Zabezpieczenie pieniądza socjalistycznego ma w istocie rzeczy ekonomiczny, a nie prawny charakter i opiera się na ochronie jego siły nabywczej przed żywiołowymi zmianami za pomocą całego mechanizmu funkcjonowania gospodarki planowej, za pomocą planowego regulowania obiegu pieniężnego i polityki cen. W dotychczasowej praktyce krajów socjalistycznych zakres cyrkulacji ich znaków pieniężnych był zasadniczo ograniczony do terytorium państwowego kraju-emitenta. W związku z tym obowiązywał albo bezwzględny zakaz wywozu znaków pieniężnych za granicę, albo też — jeżeli wywóz określonej kwoty był dozwolony — obowiązywał przywóz tej samej kwoty z zagranicy. Od 1965 kraje socjalistyczne we wzajemnych obrotach turystycznych zezwoliły na wymienialność określonych kwot własnych znaków pieniężnych na terytorium innych krajów socjalistycznych. Np. obywatele PRL w ruchu turystycznym mają prawo wywieźć i wymienić na terenie innych krajów socjalistycznych po 450 zł na osobę i kraj (ale nie więcej niż 1350 zł przy jednym wyjeździe). Ponadto kraje socjalistyczne przekazują pewne ilości własnych znaków pieniężnych bankom innych krajów socjalistycznych w celu ich odsprzedaży turystom, osobom na delegacji służbowej itd. udającym się do kraju-emitenta. Ograniczenia cyrkulacji znaków pieniężnych krajów socjalistycznych poza granicami ich terytoriów państwowych łączą się z ograniczeniem wymienialności tych znaków na waluty obce. We wszystkich krajach socjalistycznych — jak dotąd — wymiana pieniądza krajowego na waluty obce dokonuje się w upoważnionych do tego rodzaju operacji instytucjach pieniężno-kredytowych, za zezwoleniem właściwego organu dewizowego i do wysokości ustalonej w tym zezwoleniu. Kursy wymienne pieniądza krajowego na waluty obce są także ustalane przez upoważnione organy (w Polsce przez prezesa NBP). Kurs wymienny w obrotach turystycznych najczęściej różni się od kursu w płatnościach handlowych (w wymianie towarowej).