Banki w kapitalizmie

Banki w kapitalizmie, burzliwy ich rozwój występuje wówczas, gdy wraz z kapitałem przemysłowym rośnie popyt na kapitał pieniężny i jego podaż. Banki nie koncentrują już swojej działalności na obsługiwaniu obiegu pieniężnego, lecz pośredniczą w ruchu kapitału pożyczkowego. Operacje bierne (bankowe operacje) są dla nich tylko podstawą operacji czynnych, tj. oddawania scentralizowanego kapitału pieniężnego przede wszystkim do rozporządzenia klasie kapitalistów w formie kredytów, lokat w papierach wartościowych oraz udziału w operacjach założycielskich. Dzięki rozpowszechnieniu się działalności banków pieniądz, który daw- niej był tezauryzowany i przeistaczał się w jałowy skarb, zostaje włączony do czynnego obsługiwania procesu reprodukcji kapitału społecznego przynosząc właścicielom procenty; rozproszone drobne sumy dochodów i kapitału pieniężnego po scentralizowaniu występują w roli kapitału funkcjonującego; w procesie krążenia kapitału łatwiej dokonuje się przechodzenie z formy pieniężnej w produkcyjną i z towarowej w pieniężną, wydłużają się terminy kredytowania i skala reprodukcji rozszerzonej może przekroczyć granice wyznaczone przez wielkość akumulacji finansowanej ze środków własnych kapitalistów. Wszystko to bądź sprzyja niezakłóconemu przebiegowi i wzrastaniu skali procesu reprodukcji, bądź zaostrza zakłócenia i zahamowania, gdy po fali ekspansji kredytowej następują w obliczu kryzysu nadprodukcji bankructwa banków i przepadek wkładów klientów powiększający niedostatek efektywnego popytu. Gdy banki udzielają pożyczek na podkład weksli towarowych, kredyt bankowy stanowi przedłużenie handlowego. W tym wypadku nie przybywa kapitału, lecz zmienia się jego struktura, a z nią stopień płynności, tj. stosunek aktywów pieniężnych do pozostałych. Wraz z rozwojem kapitalizmu kredyt handlowy ustępuje coraz bardziej miejsca bankowemu. Przy pożyczkach zabezpieczonych osobistym wekslem gwarancyjnym, czyli finansowym kredytobiorcy lub grzecznościowymi wekslami jego poręczycieli, banki kreują nowy kapitał pieniężny powiększając czasowo jego sumę w skali społecznej. Zdarza się to przede wszystkim w odniesieniu do kapitału wielkiego. Banki pobierają przy tym z reguły niższy procent niż przy kredytowaniu kapitału drobnego i prostej produkcji towarowej. Działalność kredytową i lokacyjną w pewnych krajach kapitalistycznych prowadzą te same banki typu uniwersalnego, w innych zaś dokonał się „podział pracy” między bankami kredytowymi (zwanymi także depozytowymi lub handlowymi) a lokacyjnymi (zwanymi także inwestycyjnymi, finansowymi lub efektowymi). Banki handlowe dostarczają bezpośrednio albo przez lokaty swoich środków w papierach wartościowych (o najwyżej kilkumiesięcznym okresie płatności, będących przedmiotem obrotów na tzw. rynku pieniężnym) przede wszystkim kredytu krótkoterminowego, zaspokajając popyt na pieniądz w funkcji środka płatniczego oraz na kapitał pieniężny niezbędny do finansowania procesu krążenia kapitału obrotowego. Salda rachunków bankowych w bankach handlowych płatne na żądanie klientów pełnią funkcje pieniądza. Masa tego pieniądza, zwanego bezgotówkowym, w takich krajach, jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania 3—4 razy przewyższa masę pieniądza gotówkowego, a w rozwiniętych krajach kapitalistycznych kontynentalnej Europy co najmniej jej dorównuje. Banki handlowe stanowią więc nadzwyczaj istotne ogniwo w regulowaniu masy pieniądza w obiegu. W niektórych krajach banki handlowe (np. w W. Brytanii, Stanach zjednoczonych, Francji, Belgii) nie angażują się w finansowanie krążenia kapitału trwałego, wstrzymując się na mocy zwyczaju lub przepisów prawnych od bezpośredniego kredytowania na długi termin, ani nie występują na rynku kapitałowym, na którym spotyka się podaż długoterminowego kapitału pożyczkowego z popytem w aktach kupna-sprzedaży papierów wartościowych, będących przedmiotem wieloletnich lokat kapitału pieniężnego. W większości krajów sfera działania banków handlowych nie jest tak ograniczona. Banki kredytu długoterminowego uzyskują środki z kapitału pożyczkowego lokowanego w nich na dłuższe terminy bądź z emisji -własnych papierów wartościowych plasowanych na rynku kapitałowym. Ich operacje czynne polegają na udzielaniu bezpośrednich pożyczek w pieniądzu bądź we własnych papierach wartościowych, które kredytobiorcy sami spieniężają na rynku kapitałowym oraz na nabywaniu papierów wartościowych. Ponadto pośredniczą one w plasowaniu na tym rynku papierów wartościowych emitowanych przez wielkie przedsiębiorstwa. Do najstarszych instytucji kredytu długoterminowego należą banki hipoteczne udzielające pożyczek zabezpieczonych na nieruchomościach kredytobiorców, finansujące przede wszystkim rolnictwo, średnie i mniejsze przedsiębiorstwa przemysłowe, budownictwo mieszkaniowe. Banki kredytu długoterminowego tracą ostatnio na rynku kapitałowym na znaczeniu, zyskują zaś niebankowe instytucje finansowe, wśród których dominującą rolę odgrywają towarzystwa ubezpieczeniowe, mniejszą zaś, lecz rosnącą: 1. fundusze emerytalne tworzone przy przedsiębiorstwach i związkach zawodowych; 1. spółki lokacyjne (investment companies, investment trusts), lokujące w papierach wartościowych środki uzyskiwane ze sprzedaży swoich akcji, nabywanych głównie przez mniejszych kapitalistów i zamożniejsze warstwy ludzi pracy; 2. specjalne instytucje pośredniczące w plasowaniu .papierów wartościowych emitowanych przez przedsiębiorstwa (tzw. issuing houses — domy emitujące w W. Brytanii, investment banks — „banki” lokacyjne w Stanach Zjednoczonych); 4. spółki powiernicze zarządzające powierzonymi majątkami instytucji i kapitalistów prywatnych. Banki i instytucje działające na rynku kapitałowym osiągają zyski założycielskie, zwane też emisyjnymi. W centralizowaniu wolnych środków pieniężnych i zaspokajaniu nimi potrzeb kredytowych jednostek gospodarczych konkurują z bankami powszechne kasy oszczędności i spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, w ostatnich zaś latach szybko rozwijające się instytucje kredytu konsumpcyjnego, finansujące sprzedaż ratalną. Bank centralny wraz z bankami niższego szczebla tworzą system bankowy. Szczególne znaczenie mają w tym systemie stosunki banku centralnego z bankami handlowymi, ich transakcje wpływają bowiem na stan płynnych rezerw, przez to zaś na potencjał kredytowy. Bank centralny usiłuje kontrolować ten potencjał za pomocą narzędzi polityki kredytowej i wpływać na stan koniunktury gospodarczej oraz na realizację celów polityki gospodarczej państwa. W procesie kapitalistycznej konkurencji banki podlegają koncentracji i centralizacji; rośnie ich wielkość, banki większe wchłaniają mniejsze, podporządkowują je sobie, wielkie banki tworzą fuzje i wspólnoty interesów, wzrasta ich siła ekonomiczna i znaczenie. Obecnie w Stanach Zjednoczonych 0,8% spośród ponad 13 tys. banków handlowych ma ok. połowę wszystkich aktywów, w Anglii ponad 85% aktywów przypada na tzw. „wielką czwórkę” (do 1968 była to piątka) spośród wszystkich 9 banków handlowych, w NRF i Francji ok. połowa aktywów skupia się w ręku 6 i 4 wielkich banków handlowych, wszystkich zaś jest w każdym z tych krajów po ok. 300. Rosnące banki przyspieszają z kolei proces -> koncentracji i centralizacji kapitału i produkcji oraz powstania i rozwoju monopoli kapitalistycznych. Od końca XIX w. kapitał bankowy jest ściśle spleciony z kapitałem przemysłowym (-+ kapitał finansowy). Potężne grupy kapitału finansowego, dysponujące własnymi środkami, które umożliwiają w coraz większej mierze pokrywanie zapotrzebowania na kapitał pieniężny przez samofinansowanie, uniezależniają się od odrębnego kapitału bankowego. w grupach tych dominują dziś bądź monopoliści przemysłowi, bądź bankierzy, jak np. w NRF czy Japonii. Ich siła ekonomiczna stanowi jeden z istotnych czynników osłabiających skuteczność oddziaływania na gospodarkę za pomocą polityki kredytowej ze strony banku centralnego. Nie oznacza to jednak zmierzchu roli kapitału pożyczkowego. W stosunku do produktu globalnego suma zadłużenia w krajach kapitalistycznych rośnie. Zmienia się natomiast jego struktura, mianowicie w większej mierze partycypuje w nim państwo, które równocześnie wzmaga ingerencję w działanie systemu bankowego. Jej większej skuteczności sprzyjać ma upaństwowienie banków centralnych oraz w niektórych krajach (Francja, Indie) wielkich banków handlowych. W zasadzie jednak państwo monopolizuje w swoim ręku emisję pieniądza gotówkowego, zaś pieniądz bezgotówkowy i kredyt pozostawia w gestii prywatnej.