Cena światowa

Cena światowa, pieniężny wyraz wartości międzynarodowej towaru uczestniczącego w wymianie międzynarodowej. Nie znaczy to oczywiście, że c.ś. jest zawsze równa tej wartości, a wskazuje Jedynie, że w dłuższych okresach trend c.ś. zgodny Jest ze zmianami wartości międzynarodowych. Należy podkreślić, że ze względu na bardziej ograniczoną swobodę konkurencji tendencja ta na rynku światowym jest słabsza od analogicznej tendencji występującej na rynku krajowym w odniesieniu do wewnętrznych cen i wartości narodowych. C. ś. może względnie trwale 1 silnie odchylać się od wartości międzynarodowej. Odchylenie to, wskutek monopolizacji i rozwiniętego interwencjonizmu państwowego, Jest duże zwłaszcza w okresie imperializmu. W przypadku towarów standaryzowanych (surowce, znaczna część artykułów żywnościowych, niektóre półfabrykaty przemysłowe) na rynku światowym występuje silna tendencja do ujednolicania cen, bowiem tego typu towary o określonym standardzie, bez względu na to gdzie zostały wytworzone, mają te same cechy użytkowe i mogą być wzajemnie zastępowane. Zazwyczaj każdy z tych wyrobów ma Jedną, określoną c.ś., która Jest notowana na odpowiednich giełdach towarowych. Wskutek Jednak działalności monopoli, polityki krajów eksportujących i importujących i ew. zakupu tych towarów w ramach clearingu bądź za walutę o ograniczonej wymienialności, może dochodzić do pewnego zróżnicowania ich cen na rynku światowym. O ile w przypadku tych towarów zróżnicowanie cen jest odchyleniem od normy, o tyle w przypadku towarów przemysłowych jest ono regułą. Ze względu na różnice (rzeczywiste lub pozorne) w jakości, trwałości, cechach użytkowych, opakowaniu itp. towary przemysłowe, w tym zwłaszcza charakteryzujące się większym stopniem przetworzenia, cechuje wysokie zindywidualizowanie i mała możliwość wzajemnej substytucji. Każdy z tych towarów ma więc na rynku światowym własną cenę. Zróżnicowane są nawet ceny jednego asortymentu wyrobu (np. samochodów osobowych o określonej mocy i pojemności), aczkolwiek wskutek mechanizmu konkurencji, istnieje między nimi określony związek. Jest on tym silniejszy im mniej ograniczona jest konkurencja w danej dziedzinie (a więc m. in. im mniej zindywidualizowane są poszczególne towary). W krótkich okresach c.ś. podlegają wahaniom pod wpływem zmian w podaży i popycie na rynku światowym. Częstotliwość i siła występowania wahań są zwłaszcza duże w odniesieniu do artykułów surowcowo-rolnych (w tym przede wszystkim rolnych). Wynika to m. in. z dużej zależności ich podaży od warunków naturalnych; wiąże się z tym również dość mała elastyczność podaży tych artykułów względem cen. Z punktu widzenia popytu poważnym czynnikiem wzmagającym wahania c.ś. tych artykułów jest duża jego zależność od wielkości zapasów nagromadzonych przez producentów. Pod wpływem wahań koniunktury zapasy te ulegają dużym (na ogół silniejszym od tych wahań) zmianom. W okresie imperializmu rolę czynnika wzmacniającego wahania c.ś. tych artykułów odgrywa polityka monopoli. Stałe, silne wahania tych cen powodują wiele trudności gospodarczych w krajach słabo rozwiniętych, dla których artykuły te stanowią podstawę eksportu. Z tego powodu kraje te dążą do stabilizacji ich cen za pomocą zawierania odpowiednich porozumień międzynarodowych. Jak dotąd, wskutek sprzeczności interesów krajów importujących i eksportujących te artykuły, zawarto zaledwie kilka takich porozumień. C. ś. artykułów surowcowo-rolnych (poza takimi, jak ropa naftowa czy drewno, na które popyt światowy dynamicznie wzrasta) wykazują jednocześnie długookresową tendencję do spadku w porównaniu z cenami artykułów przemysłowych. Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem rozwierania się nożyc cen w skali światowej, które stanowi jeden z podstawowych hamulców rozwoju gospodarczego krajów surowcowo-rolnych. Rozwieranie nożyc cen spowodowane jest zwłaszcza takimi czynnikami, jak: 1. działalność monopoli krajowych i międzynarodowych; 2. konkurencja substytutów i zmniejszanie się zużycia surowców na jednostkę gotowego produktu wskutek postępu technicznego; 3. rozwój produkcji wielu surowców i żywności w krajach przemysłowych w wyniku polityki protekcjonizmu w tych dziedzinach. W przypadku krajów kapitalistycznych zmiany c.ś. powodują odpowiednie zmiany ich cen wewnętrznych. I odwrotnie, w zależności od udziału poszczególnych krajów w handlu światowym, zmiany ich cen wewnętrznych oddziałują na poziom c.ś. Nie znaczy to oczywiście, że w tych krajach cena wewnętrzna określonego towaru zagranicznego Jest równa Jego cenie zakupu na rynku światowym, natomiast cena eksportowa dobra krajowego równa jego cenie na rynku wewnętrznym. Swoisty mechanizm rynku światowego, uniemożliwiający dostęp do niego wielu przedsiębiorstwom funkcjonującym na rynkach wewnętrznych poszczególnych krajów, działalność monopoli krajowych i międzynarodowych, stosowanie przez państwo ceł, ograniczeń ilościowych i dewizowych, subwencji itd., powodują, że poziom c.ś. 1 cen wewnętrznych towarów w poszczególnych krajach się różni. Między tymi cenami istnieje jednak ścisły związek wyrażający się w zbieżności kierunku ich zmian, w tendencji do wzajemnego przenoszenia się tych zmian (zwłaszcza zmian c.ś. na ceny wewnętrzne). W efekcie, istnieje również pewien związek między cenami wewnętrznymi poszczególnych krajów. W krajach socjalistycznych powiązanie między cenami wewnętrznymi i c.ś. dotychczas w ogóle nie istniało. Ceny wewnętrzne były kształtowane wyłącznie z punktu widzenia wewnętrznych celów gospodarczych. Struktura tych cen była zupełnie oderwana od struktury c.ś. w istocie, ceny wewnętrzne towarów importowanych były ustalane niezależnie od ich cen zakupu za granicą, ceny zaś eksportowe towarów krajowych niezależnie od ich cen wewnętrznych. Rozwiązanie tego typu ma tę zaletę, że chroni gospodarkę krajową przed przenoszeniem na nią zewnętrznych wahań koniunkturalnych. Osłabia ono bowiem elementy niepewności w planach gospodarczych i umożliwia wykorzystanie polityki cen jako jednego z głównych instrumentów realizacji planu. Rozwiązanie to jednak ma wiele zasadniczych wad. Prowadzi ono do wytwarzania się w znacznym stopniu arbitralnej struktury kosztów i cen krajowych, co utrudnia właściwy wybór kierunków rozwoju gospodarczego oraz zniekształca wyniki działalności przedsiębiorstw, zwłaszcza w sferze handlu zagranicznego. Dlatego też wielu ekonomistów w krajach socjalistycznych postuluje wprowadzenie ścisłego związku między cenami wewnętrznymi i cenami występującymi w handlu zagranicznym (pośrednio więc z c.ś.) przy jednoczesnym zachowaniu, w wyniku zastosowania odpowiednich środków polityki ekonomicznej, względnej stabilności cen wewnętrznych. Niektóre kraje socjalistyczne (zwłaszcza Węgry, a częściowo i Polska) takie rozwiązanie zaczynają już stopniowo wprowadzać w praktyce. W ostatnich latach przedmiotem dyskusji w krajach RWPG stał się również system cen obowiązujący dotychczas w ich wzajemnych obrotach. Ceny te ustalane są mianowicie na podstawie przeciętnych cen kształtujących się na rynku kapitalistycznym w okresie przyjętym przez państwa socjalistyczne za bazowy (np. w latach 1966—70 podstawą do ustalenia cen były ceny z lat 1961—65, a w latach 1971—75 ceny z lat 1961—65, skorygowane w pewnej mierze cenami z lat 1966—70). Takie rozwiązanie (tzw. ceny stop) ma tą zaletę, że zabezpiecza kraje RWPG przed przenoszeniem na ich gospodarkę wahań cen występujących na rynku kapitalistycznym wskutek zmian w koniunkturze, a nawet wskutek czynników spekulacyjnych. Ustabilizowanie cen zapewnia krajom socjalistycznym możliwość ustalenia dochodów z eksportu i wydatków na import, co zwiększa realność ich planów handlu zagranicznego a w efekcie całokształtu ich planów gospodarczych. Rozwiązanie to ma Jednak wiele zasadniczych wad. Oznacza ono bowiem wprowadzenie w krajach socjalistycznych relacji cen wynikających z relacji kosztów produkcji, popytu i podaży występujących na rynku kapitalistycznym a zaistniałych w przeszłości. Nie odzwierciedla natomiast układu kosztów produkcji, względnej „rzadkości” i względnej „obfitości” poszczególnych towarów na rynku socjalistycznym. Ponadto ceny te są usztywniane na okres kilku lat, natomiast koszty produkcji poszczególnych towarów, występujących w wymianie między krajami RWPG, zmieniają się nierównomiernie, co powoduje, że w miarę upływu czasu od momentu przyjęcia nowej bazy cen relacje między cenami coraz bardziej oddalają się od relacji między kosztami produkcji poszczególnych towarów. Obowiązujący obecnie system cen nie umożliwia też porównywania efektywności wymiany handlowej między krajami RWPG z ich wymianą handlową dokonywaną z pozostałymi krajami. Dlatego też wielu ekonomistów w krajach socjalistycznych, w tym zwłaszcza w Polsce i na Węgrzech, postuluje modyfikację systemu cen w obrotach między krajami socjalistycznymi.