Czynniki produkcji

Czynniki produkcji, kategoria techniczno-ekonomiczna odnosząca się do każdego procesu produkcji niezależnie od jego formy społecznej, obejmująca pracę, środki produkcji oraz naturalne warunki (ziemia, przyroda) procesu produkcyjnego; wszystkie te elementy biorą udział w procesie produkcji, tj. w tworzeniu określonych wartości użytkowych, co stanowi naturalny cel wszelkiej produkcji. W systemie teoretycznym K. Marksa kategoria cz.p. nie odgrywa większej roli, ponieważ Marks zasadniczy nacisk położył na badanie tego, co w produkcji jest społecznie i historycznie określone (stosunki produkcji). W ekonomii burżuazyjnej problem cz.p. odgrywa natomiast węzłową rolę: zespalają się tu zagadnienia wartości i podziału pod kątem widzenia racjonalnego gospodarowania; przedmiot rozważań stanowią głównie proporcje, w jakich,są angażowane cz.p., rozpatrywane w aspekcie pełnego ich wykorzystania oraz minimalizacji ich łącznych kosztów. Burżuazyjna teoria cz.p. usiłuje przedstawić swoiste prawa produkcji kapitalistycznej jako prawa przyrodzone i wieczne. Od czasów J. B. Saya ekonomia burżuazyjna rozróżnia trzy cz.p.: pracę, kapitał i ziemię; ma tu miejsce pomieszanie kategorii charakterystycznych dla prostego procesu pracy (praca, środki produkcji, ziemia) z kategoriami ekonomicznymi odnoszącymi się do kapitalistycznego sposobu produkcji (praca najemna, kapitał, burżuazyjna własność gruntowa). Say traktuje produkcję jako proces tworzenia użyteczności; z tego punktu widzenia w produkcji biorą udział praca, środki produkcji i ziemia (przyroda); utożsamia on użyteczność z wartością i dochodzi do błędnej i apologetycznej tezy o wartościo-twórczej roli każdego z cz.p. Koncepcja Saya staje się punktem wyjścia teorii podziału, w której każdy z właścicieli cz.p. jest wynagradzany za swoje usługi: właściciele pracy uzyskują płacę, kapitału — procent, dysponenci ziemi — rentę gruntową. Apologetyczny sens tej koncepcji polega m. in. na tym, że sugeruje ona jakoby właściciele cz.p. otrzymywali w formie dochodów wartości stworzone dzięki usługom produkcyjnym ich cz.p. Od czasów Saya teoria cz.p. stanowi podstawowy kanon ekonomii burżuazyjnej, choć podlega pewnym drugorzędnym modyfikacjom i uściśleniom formalnym. A. Marshall wprowadza czwarty cz.p. — organizację; uosobieniem tego cz.p. jest przedsiębiorca, a wynagrodzeniem — zysk. W ekonomii subiektywistycznej często ujmuje się łącznie kapitał i ziemię jako jeden cz.p. J. B. Clark używa do jego określenia terminu dobra kapitałowe. Clark wprowadza również tzw. koncepcję krańcowej produkcyjności cz.p., która stanowi próbę wyjaśnienia zasady podziału wartości produktu między poszczególne cz.p. (problem imputacji). Marks charakteryzując teorię cz.p. zwrócił uwagę na to, że sugeruje ona, jakoby prawa produkcji w odróżnieniu od praw podziału były wieczne i niezmienne.Bezpośrednim celem produkcji socjalistycznej jest zaspokajanie potrzeb (a więc wytwarzanie wartości użytkowych), przeto we współczesnej marksistowskiej teorii ekonomii politycznej socjalizmu duży nacisk kładzie się na problem racjonalnego gospodarowania; w związku z tym istotnego znaczenia nabrały badania nad optymalizacją relacji cz.p. oraz minimalizacją łącznych kosztów ich zastosowania; dyskusja ekonomiczna i reformy gospodarcze w krajach socjalistycznych zmierzają do pełniejszego uwzględnienia kosztów zastosowania środków trwałych i obrotowych (oprocentowanie) oraz ziemi (renta).